Galicia, España

Datos clave

Galicia é unha rexión situada nunha posición periférica no noroeste de España. Cunha área total de 29.574 km² e unha poboación de 2,69 millóns de habitantes, a súa densidade de poboación media é similar á do resto de España (91 e 94 habitantes/km², respectivamente). Non obstante, cerca de tres cuartas partes da poboación concéntranse en apenas un quinto do territorio, o que fai que a densidade de poboación media dos municipios rurais sexa tan só de 30 habitantes/km². A pesar de todo, quizais un dos principais aspectos diferenciadores respecto do resto de España sexa o elevado grao de fragmentación da propiedade: estímase que arredor de arredor de 1,9 millóns de persoas son propietarias de terras (aproximadamente dous terzos da poboación total), e o número total de parcelas é cercano aos 12 millóns. En definitiva, cada propietario posúe, de media, arredor de 1,5 ha de terra, a miúdo repartidas en varias parcelas separadas. Un segundo aspecto reseñable é a elevada dispersión do hábitat rural en Galicia: con apenas o 6% da superficie total de España, Galicia contén a metade das entidades de poboación totais (máis de 30.000 sobre un total de 60.000 en España), das cales o 90% teñen menos de 100 habitantes.

A poboación rural segue unha tendencia de descenso desde a década de 1960, pero o número total de asentamentos aínda ronda os 30.000, o que significa que moitos deles están hoxe en día habitados por un número moi reducido de persoas. Durante o último medio século produciuse unha intensa especialización espacial do sector primario, que deu lugar a unha forte expansión das áreas arboradas e de mato e, o que é máis importante, a un gran incremento da continuidade espacial da biomasa. Isto, combinado con episodios ocasionais de seca estival, curtos pero intensos, provocan un risco de incendio forestal bastante elevado. Esta é unha preocupación moi relevante na extensa interface urbano-forestal entre áreas poboadas e seminaturais e, en consecuencia, ten provocado provocou un aumento constante do gasto público en equipamentos e infraestruturas de extinción de incendios que alcanzou os 173 millóns de euros anuais en 2020.

Recoñecendo que o despoboamento rural, o abandono de terras de cultivo e os incendios forestais están esencialmente entrelazados, en 2021 creouse un instrumento legal novedoso (as “aldeas modelo“). Este instrumento pretende favorecer a xestión activa do solo na proximidade dos núcleos de poboación habitados, conciliando o uso activo e a propiedade da terra e fomentar enfoques innovadores para a participación local, a produción agrícola e a mellora do nivel de vida.

Socios

implicados

Transicións de Living Lab

Socioeconomía

Os profundos cambios demográficos nas zonas rurais (despobomento e envellecemento) considéranse un dos principais retos da rexión. Estes son o resultado de taxas baixas ou mesmo negativas de crecemento natural da poboación, pero tamén do persistente éxodo migratorio cara a zonas urbanas da rexión, así como a outras zonas de España e do estranxeiro. O debate público tense centrado en gran medida nas taxas de fecundidade, e só recentemente as políticas públicas comezan a recoñecer unha maior variedade de cuestións relacionadas como o acceso á vivenda, o emprego e a creación de novas iniciativas produtivas no rural.

A perda de peso demográfico e económico das zonas rurais nas últimas décadas veu acompañada dunha crecente desagrarización, debido á redución da importancia da actividade agraria nestas zonas: en 2019, só arredor do 13% dos ocupados residentes nos concellos rurais tiñan a súa actividade principal no sector agrario (incluíndo a silvicultura e a pesca). O emprego agrario segue a diminuír a ritmos moi elevados, moi por riba das medias españolas e comunitarias, e isto vai acompañado dun débil desenvolvemento das actividades industriais e de servizos no rural.

Cambio climático e medio ambiente

O despoboamento e a desagrarización do rural deu lugar a importantes cambios da paisaxe nas últimas décadas, que implicaron o abandono das antigas terras de cultivo e pastoreo e a expansión da cuberta arbórea. Hoxe en día, agricultores e gandeiros só xestionan arredor do 29% da terra en Galicia. Do 71% restante, o 41% son terreos forestais ou abandonados en mans de propietarios non relacionados co sector agrario, o 23% corresponde a montes en man común e o 7% dedícase a uso urbano, vías de transporte e outros terreos non agrícolas. Por unha banda, isto significa a perda de áreas agrícolas de alto valor natural como consecuencia do avance da vexetación espontánea e a homoxeneización da paisaxe. Por outra banda, isto aumenta o problema dos incendios forestais: unha media anual de máis de 3.000 incendios provoca unhas 20.000 ha queimadas cada ano, pero non son raros os anos con 50.000 ha ou máis. En moitos casos, especialmente nos peores anos, isto supón unha ameaza para a vida humana. Aínda que a resposta habitual estivo centrada en gran medida na extinción dos incendios, nas últimas dúas décadas este foi cada vez máis recoñecido como un problema de planificación (a conciliación do uso e a propiedade da terra), fortemente ligado ao desenvolvemento rural e á preservación das actividades agrícolas no rural.

Dixitalización

O despregamento de infraestruturas e a cobertura da rede desenvolveuse a un ritmo acelerado nos últimos anos: segundo as estatísticas oficiais, o 89% dos fogares galegos tiñan acceso a internet en 2018 (o 91% en España), case todos (88%) con acceso a banda larga. A porcentaxe de fogares rurais con acceso a banda larga foi lixeiramente inferior (76%), aínda que cun forte incremento nos últimos anos. No que se refire ao nivel real de dixitalización, o 70% dos fogares rurais galegos utilizaron internet con regularidade en 2018 (80% en Galicia e 87% en España), pero isto enmascara unha fenda importante en función da idade e do nivel educativo: tal que nos fogares rurais con persoas menores de 45 anos e cun maior nivel de estudos (educación secundaria ou superior) o uso de internet parece superar o 90%.

Así, o menor uso detectado no rural parece deberse cada vez menos a barreiras tecnolóxicas e máis a outros problemas: adecuación dos servizos ás necesidades, descoñecemento das posibilidades de dixitalización e capacidade para aproveitalas, especialmente entre a poboación maior e/ou con menor nivel educativo. O custo dos servizos, comparativamente caros nas zonas rurais (para o mesmo nivel de desempeño), constitúe outro factor limitante.